“Dëgjoni, milet! …”

Kujtimit të Njeriut të mirë, Uan Janos (Kakani)

Nuk ka fierak që s’e mban mend, Uan Janon (Kakani). Ishte jo vetëm një burrë i zgjuar, por kishte një humor shpotitës që të bënte për vete.
Veçanërisht, humori i tij shpërthente kur xha Uani, ky njeri kaq i mirë, ishte bërë xurxull. Në se njerëzit thonë se ç’ka barku, e nxjerë bardhaku, unë them që në rastin e Uanit, kjo thënie zhvlerësohej. Ai atë që thoshte, e thoshte si i pirë, ashtu dhe i papirë. Se kishte një kurajo të pashoqe dhe nuk ia bënte syri tërr. Po të hynte në klub (më vjen për të qeshur, tek shkruaj kështu se, ku mund të përfytyroheshin klubet pa atë? ! )të gjithë do të linin ato që kishin përpara, se e dinin që Uani do të zbrazte ndonjë nga ato:të tijat! Kjo prani e tij qe zakonshme, dhe kurrë nuk u mor vesh pse, ky njeri kaq i mirë, qe dhënë pas pijes.
Sidoqoftë, për një” nga ato të tijat” unë do t’ju tregoj. Hyri ai dhe, kur pa që klubi”Partizani” qe mbushur plot, lëshoi thirrjen:”Dëgjoni, milet! ”Dhe ndaloi. Një nga ata (i njohur i vjetër, me siguri)pyeti:- Po çfarë të dëgjojmë, more mik? Dhe ai:- Dorë e thatë, s’ka uratë! I pari ia mbushi një dopjo dhe xha Uani, pasi e ktheu”eksi”, doli mu në krye të klubit, sikur do të mbante fjalën e rastit. - I vranëLartmadhërisë së Tij, Zogjit I, një mikun e tij, këtu, në Portëz. (1)Njerëzit, të tërë, u bënë sy e veshë. E vranë, - vazhdoi ai, - po erdhi telegrami prej Tirane që thoshte:”Të kapet vrasësi me çdo kusht! ”- Hë, a e kapën? - s’iu durua dikujt pa pyetur. Dhe Uani:_Gjejgje telegramit tuaj, ju njoftojmë se:”Viktimën e zumë, po vrasësi na iku! ! ! ”. Të gjithë ia dhamë të qeshurit. Secili nga ne, shihte tek kjo rrëfenjë diçka të sajuar, aty për aty nga Xha Uani, që për rrëfenja të tilla plot kripë, si ai dhe s’kish shok tjetër. Por nuk kish qenë kështu. Se…
* * *
Kishin kaluar vjete nga kjo histori e xha Uanit. Në shtëpinë tonë erdhi një veteran që veprimtarinë revolucionare (po të shprehem kështu) e kish filluar që në kohën e Zogut. Qe jo vetëm kushëri yni, por dhe vërsnik me tim atë, me të cilin, siç tregonte qe i lidhur ca më tepër.
Unë ca se ma donte puna (isha mësues letërsie) dhe ca se doja të mësoja për atë veprimatri të herëshme të tij, nisa ta ngacmoj me pyetje dhe, kur të gjithë ranë të flenë, unë rashë në dhomë me të. Dhe ç’më tregoi ai, pa e ndryshuar, po e sjell dhe për ju.
Veprimtarinë e kam filluar aty nga vitet 1932- 1933. Në këtë”valle”, si skraparli që jam, më futi Riza Cerova, mik i familjes sonë. Xhaxhai, Pasho Hysi, - tregoi ai, - një mushkë e dërgonte në mulli vetëm për familjen e Rizait. Rizai ishte oficer i Zogut, kishte parë dynja me sy dhe së bashku me oficerë dhe civilë të njohur, formuan një organizatë që u kodua me siglën”Dora e zezë”. Pra, ai më futi në “valle” dhe, sado që ne qemë në gjendje të mirë ekonomike, më dërgoi me”shërbim” në Ndërmarrjen Botore në Fier. Isha si punëtor përgjegjës (kishim kudo njerëzit tanë) dhe për të banuar, rrija tek Ndrizka, në Portëz ku ka shumë skraparlinj.
Bëja sikur punoja, po, për të mos i ngrënë hakën, edhe Lartmadhëria nuk e hante thatë. Na mbante nën vëzhgim. Në Fier, në atë kohë komandant i xhandarmërisë ishte një matjan, besnik i Lartmadhërisë, Mestan quhej.
Sa herë shkëmbehesha me të (Mestanin), ky m’i ngulte sytë etij zhbirues dhe dukej sikur më thoshte:- Skraparli, nuk ma hedh dot! Të kam nën vëzhgim dhe, po të mbërtheva, të piu e zeza. E kutpoja se ç’më thoshin sytë e tij, po bëja sytë katër se, kot nuk thonë:ruhu, të të ruaj!
E mbaj mend mirë. Ka qenë perëndim dielli, në korrik. Sa lashë xhadenë, për t’u ngjitur në Portëz (harrova të të them:rrugën Portëz_Fier dhe anasjelltas e bëja me një biçikletë”Bianka”)përmjet një rrugice të ngushtë, me biçikletë prej dore, kur shoh që m’u lëshua një qen- ujk çobanësh. Lashë biçikletën dhe, tek po matesha të gjeja ndonjë gur apo dru që të mbrohesha nga qeni, ndjeva që dikush më goditi mnë kurriz me aq forcë, sa m’u errën sytë. Tek rashë për tokë, mjegullueshëm vura re atë që më qëlloi:qe një dymetrosh, me shpatulla lisi që, po ta çaje dërrasa, me të shtorje dy dhoma të mira. Hoqi qeni dhe u zhduk. Mbasi e mora veten, fillova të arsyetoj:- Me siguri, - mendova, - është dora e Mestan Efendiut. Në daltë prapë, nesër, kuptohet që e kam nga matjani. Zakonisht, sado firarshe, po mbaja një kobure “Berretë” me vete. Atë natë s’e pata. Të përleshesha me mikun trup më trup, e shihja që s’e haja dot. Efendi Mestani e kish bërë të mirë zgjedhjen. Shkova në shtëpinë e Ndrizkës dhe ç’më ndodhi as që e zura me gojë.
Të nesërmen “Berretën” në xhepin e fshehttë dhe frymën në Fier. Tek klubi ku pija ndonje teke çdo mëngjes dhe kafe, sikur me porosi, më priste xha Mestani (se i moçëm qe! ). Përsëri m’i hodhi sytë etij prej zhgabonje dhe dukej sikur këtë herë më pyeste:- E, si ma ke kurrizin? Mos ma ke më të butë se sa barku? ! Ky shikim më bindi edhe më, në hamendësinë time. Mezi prisja, sa të errej që të provoja ato që hamendësoja. U err dhe tek u ngjita tek ajo rrugica e një mbrëmje më parë, tak dhe u afrua”miku” që pa më përshëndetur, hapi krahun me sa fuqi që kishte dhe, kur po matej të gjente vendinmë të përshtatshëm për të goditur, unë, sakaq, gishtin në këmbëzën e “Berretës” dhe elashë shakull përdhe. Pastaj, menjëherë, në shtëpinë e parë të fshatit, nën një strehë futa “Berretën”. (Të gjitha shtëpitë ishin me kashtë). Nxitova për tek Ndrizka dhe, sa sosa, i thashë këtij:- O burra, të shkojmë tek Novruzi (skraparli tjetër ky)për darkë. Ky na priti krahëhapur dhe thirri dhe dy të tjerë për muahbet. Unë po muhabetin vu dhe ca mëshumë:disa herë ungrita në valle, se më digjte qerja dhe ashtu m’i donte mushka drutë. NË mëngjes mbrritën xhandarët me Mestanin në krye dhe dyshimi qe për mua. U ngritën një taborr me njerëz se qeshë me ta dhe shpëtova. Më tej, plasi kryengritja e Fierit më 1935, më arrestuan dhe Mestani nuk më la torturë pa bërë, po krimine Portëzës nuk ma zuri gojësh. Më dënuan me 20- vjet. Më torturuan çnjerëzisht dhe ndërsa plagët nga torurat m’u qelbën dhe po më ngangrenizoheshin, doktori i bashkisë, gjoja “kujdesej” më sillte një pomadë për t’u mjekuar. - Mos e përdor, më tha bashkëshoku i qelisë, një doktor italian. Mos epërdor. - më tha, - po deshe të mos vdesësh. Lartmadhëria, vërtet, më ka marrë lirinë, po profesionin nuk ma heq dot. Nuk e përdora dhe shpëtova. Kur dola nga burgu (pas një amistie) pak ditë në shtëpi, edhe në çetë (me Çetën E Skraparit) pastaj në brigadë VII dhe shkova deri në Vishegradë. Pas Çlirimit, u gradova major dhe shërbeja në MPMB. Një ditë kisha për detyrë të kontrolloja burgun e Tiranës. Shkova dhe drejtori u mat të më raportoj:Sa më tha:Raporton kapiten I Mestan…. menjëherë idhashë komandën”qetësohu” (e njoha, sa e pashë “mikun” tim të dikurshëm), e ftova për një kafe. Atje më tregoi se si ishte bashkuar me LuftënNÇL dhe, pas luftës, me që kishte përvojë e kishin caktuar me atë detyrë. Mez tjerash, i thashë:_More, xha Mestan, sç u bë një vrasje më 1933- dhe unë në Portëz ish athere- dhe nuk ummor veh kush e vrau atë çobanin. Dhe ai:- Dëgjo, shoku major, bëra aq vjet në Fier dhe i vetmi krim që nuk zbulova. Dhe unë:- E varava unë! ! ! - Ah, sikur ta kisha ditur, sot do të kishte një major më pak…Ja, kaq qe dhe tregimi i tij. Dhe unë, duke i bashkuar të dy ndodhitë në një, them:sa e çuditshem që është jeta! Ka raste që edhe armiqtë i bënë miq dhe anasjelltas! E kanë mirë arabët që thonë:- Mos e sha deri në fund armikun tënd, se, ku ta dish, një ditë mund të bëhet mik dhe mos ia beso të gjtiha të fshehtat miku, se, ku ta dish, një ditë të bëhet armik.
Sentenca, sidoqftë, është si një”antipastë” që i shkon asaj thirrjes së Njeriu të mirë , Uan Janos (Kakani) që bërtiste:”Dëgjoni, milet!” Një thirrje, që unë pa dashje, e zbardha plotësisht. Paqe mbi varrin e Njerit të mirë, Uani Jano (Kakani)! Amen! …

Përparim Hysi, Nëntor 1974
Dërguar për ”Peshkupauje” më 24 prill 2007